پیش‌درآمد فرهنگ زبان‌های اقوام کم‌جمعیت روسیه

پیش درآمد فرهنگ زبان‌های اقوام کم‌جمعیت روسیه، مسایل زیست‌محیطی و نوسازی زبان‌ها

چاپ سال 2002

378 صفحه

برگردان از روسی: پروانه فخام‌زاده

1385

در سرزمین روسیه‌ی فدرال که در قاره‌ی پهناور اروپا از کرانه‌های دریای بالتیک، در باختر، تا کرانه‌های اقیانوس آرام، درخاور، و از مرزهای اقیانوس منجمد شمالی تا کوه‌های قفقاز گسترده است، بنابر آمار سرشماری سال 1989، 180 قوم زندگی می‌کنند. از جمله اقوام پُرجمعیت با جمعیتی بیش از یک‌میلیون نفر (با اختلاف چندصدهزار تا پنجاه‌هزار نفر)، و اقوام کم‌جمعیت (مینیاتوری) با جمعیت نزولی از پنجاه‌هزار تا چند نفر.

اقوام مینیاتوری، بر اساس آمار منتشره‌ی سال 1992 عبارتند از 63 واحد قومی[1] . به‌استثنای قوم یوگی Yugi.

همه‌ی این اقوام و زبان‌هایشان در بخش‌های فقیر متمرکزند، و به‌همین‌دلیل سامان‌دادن به آن‌ها باید بی‌درنگ همچون موضوعی زبان- زیستی و درجهت بازسازی، در سیاست زبانی دولت گنجانده شود. نخستین گام در این راه، تدوین کتاب سرخ زبان‌های اقوام روسیه است که دانش‌نامه‌ای قوم- جامعه‌شناختی است و آگاهی‌های با ارزشی درباره‌ی زبان، دورنمای زندگی، و چگونگی پیشرفت هر قوم به‌دست می‌دهد.

شروع کار بر روی کتاب سرخ زبان‌های جهان در سال 1992 به سازمان ملل گزارش شد. مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 21 دسامبر 1993 با پذیرش قطعنامه‌ی شماره‌ی 163/48 روز دهم دسامبر 1994 را آغاز دهه‌ی بین‌المللی اقوام بومی جهان اعلام کرد. دولت روسیه‌ی فدرال، در پیوند با این قطعنامه، طی تصویبیه‌ای به تاریخ 23 آوریل 1994 آمادگی خود جهت برگزاری دهه‌ی بین‌المللی اقوام بومی جهان را اعلام کرد.[2]

ویژگی‌های قوم- جامعه‌شناختی- زبانیِ آن زبان‌هایی که در معرض نابودی جدی قرارگرفته‌اند باید درکتاب سرخ ثبت شوند. به علاوه نباید وضعیت که نخستین تباهی آن نابودی گویشوران یک زبان و سرانجام نابودی نه تنها یک قوم کم شمار بلکه کمبودی در زبان‌های جهان است را نادیده بگیریم.

در این‌جا به دلایل اجتماعی- تاریخی و نیز سیاسی‌ای که عامل ویرانی محیط زیست- زبانی اقوام اقلیت بوده‌اند نمی‌پردازیم. تنها خاطرنشان می‌کنیم که تلاش برای ایجاد اَبَرقوم شوروی، و درهم‌آمیختنِ همه‌ی ملیت‌ها در ملیت واحد سوسیالیستی، عامل حذف دورنمایی شایسته برای این اقوام مینیاتوریِ منحصربه‌فرد بوده است.[3] متأسفانه باید اعتراف کرد که نه‌تنها در روسیه، بلکه در تمامی جوامع جهان برای ادغام اقوام بومی کم‌جمعیت در جوامع بزرگ‌تر، همواره آنان را مورد تاخت‌وتاز قرار داده‌اند.

در پیش‌گفتار قرارداد بین‌المللی کار (1989) به ضرورت تدوین قانون جدید کار اشاره شده‌است، قانونی با هدف حذف برخی اصلاحات: اصلاحاتی که بعد از سال 1957 در قانون بین‌المللی کار اعمال شده و نیز اصلاحاتی که در جهت ادغام اقوام بومی درجوامع بزرگ‌تر بوده ‌است.[4]

برای نخستین بار در تاریخ دولت روسیه برای زبان‌های اقوامی که در قلمرو این کشور زندگی می‌کنند، قانونی دولتی در 25 اکتبر 1991 طرح و تصحیح نهایی آن در 1998 تصویب شد. بر مبنای این قانون، کلیه‌ی این زبان‌ها میراث ملی تاریخی- فرهنگی اعلام شدند و زیر حمایت دولت قرار گرفتند[5]. دولت، در مفاد این قانون، حمایت خود را از زبان‌های اقوام اقلیت تضمین می‌کند: «کمک به ایجاد تشکیلات مختلف برای آموزش به زبان مادری، بدون درنظرگرفتن تعداد زبان‌آموزان و با توجه به نیازهای آنان» (ماده‌ی 9 بند 5)؛ «ایجاد شرایط لازم برای حفظ و گسترش زبان این اقوام» (ماده 6)؛ «هر قومی، که نوشتار ندارد، حق ایجاد الفبای زبان مادری خود را دارد و دولت شرایط لازم برای این کار را فراهم خواهد کرد» (ماده10‌ی بند 4).

شورای اروپا در اکتبر 1992 منشور حقوق زبانی اقوام اقلیت را پذیرفت. بر مبنای این منشور همه‌ی دولت‌های عضو اتحادیه‌ی اروپا و نیز دولت‌هایی که قصد ورود به اتحادیه‌ی اروپا را دارند، موظف به رعایت مفاد این منشور هستند.

زبان به انسان این امکان را داد که، با تبدیل‌شدن به انسان هوشمند، خود را در طبیت شاخص کند و اگرچه زبان‌شناسان و مردم‌شناسان با تکیه بر تجربیات خود باور دارند که روند مرگ زبان‌ها روندی طبیعی است و نمی‌توان آن را از حرکت بازداشت ولی باید پذیرفت که زبان هر قوم نه‌تنها میراث فرهنگی آن قوم بلکه میراث طبیعی تمام بشریت است که با استناد به ساختار و چگونگی تغییرات آن می توان به ویژگی‌های جهانی زبان دست یافت.

کتاب سرخ دربرگیرنده‌ی فهرست الفبایی زبان‌های اقلیت (از زبان آبازینی: abazini تا زبان یوکاگیری:yukagiri ) است، برگرفته از «فهرست اقوام اقلیت روسیه‌ی فدرال، وارد در ضمیمه‌ی پروژه‌ی قانون اساسی فدراسیون روسیه درباره‌ی حق خلق‌های اقلیت بومی.[6]

لازم است به این نکته اشاره شود که در قرارداد شماره‌ی 255 که در 24 مارس سال 2000 از طرف دولت روسیه پذیرفته شده، فهرستی از اقوام اصیل روسیه موجود است که با فهرست کتاب سرخ کمی تفاوت دارد. مثلاً از اقوام اقلیت قفقاز فقط به زبان آبازینی اشاره شده است. همچنین در بند دوم قرارداد قید شده که دولت جمهوری داغستان موظف است که فهرست اقوام اقلیت جمهوری داغستان را برای افزودن به فهرست بعدی تسلیم کند (نگ: تبصره4).

به هنگام تصمیم‌گیری برای واردکردن زبان‌های اقلیت در کتاب سرخ، طبق آمار، اقوامی گزیده شده‌اند که تعداد گویشوران آن‌ها 50 هزار نفر و یا کم‌تر باشد.

فهرست اقوام بومی اقلیت روسی

آبازینی	Abazini
آگولی	Agyli
آلئوتی	Ale’yti
آلیوتورتسی	Alyotortsi
آندیتسی	Andiitsi
آرچینتسی	Archintsi
آخواختسی	Akhvakhtsi
بژتینتسی	Bedjtintsi
بسرمیانی	Besermiyane
باتلیختسی	Botlikhtsi
وپسی	Vepsi
ود	Vod
گیتوختسی	Ginykhtsi
گودوبرنتسی	Godoberintsi
گورسکی یوری و تاتی	Gorskiyeyevrei & Tati
گونزیبتسی	Gynzibtsi
دلگانی	Dolgani
ایژورتسی	Idjortsi
ایتلمنی	Itelmeni
کایتاگتسی	Kaitagtsi
کاراتینتسی	Karatintsi
کوانادینتسی و باگولالی	Kvanadintsi (Bagulali)
کرکی	Kereki
کتی	Keti
کریاکی	Koryaki
کوباچینتسی	Kybachintsi
کوماندینتسی	Kymandintsi
مانسی	Mansi
ناگایباکی	Nagaibaki
نانایتسی	Nanaitsi
نگاناسانی	Nganasani
نیه‌گیدالتسی	Niegidaltsi
نیه‌نتسی	Nientsi
نیوخی	Nivkhi
اوروکی (اولتا)	Oroki (Ulta)
اوروچی	Orochi
روتولتسی	Rytyltsi
ساآمی	Saami
سویوتی	Soioti
سلکوپی	Selkypi
تازی	Tazi
تلئوتی	Tele’yti
تیندینتسی	Tindintsi
توفالاری	Tofalari
توبالاری	Tybalari
تووینتسی- تادژینتسی	Tyvintsi-Todjintsi
اودگایتسی	‘Ydegeitsi
اولچی	‘Ylchi
خانتی	Khanti
خوارشینتسی	Khvarshintsi
تساخوری	Tsakhyri
تسزی	Tsezi
چامالینتسی	Chamalintsi
چلکانتسی	Chelkantsi
چووانتسی	Chyvantsi
چوکچی	Chykchi
چولیمتسی	Chylimtsi
شاپسوگی	Shapsygi
شورتسی	Shortsi
یونکی	Evenki
یونی	Eveni
ینتسی	Entsi
اسکیمویی (یوپیک)	Eskimosi (Yupik)
یوگی	Yugi
یوکاگیری	Yukagiri

توصیفی که از زبان‌ها ارائه شده، برمبنای ویژگی‌های عمومی زبان و همانند تعریف‌های دانش‌نامه‌ای است و اطلاعاتی درباره‌ی اسم هر زبان (گویش اصلی و گونه‌های آن)، خانواده‌ی زبانی، تعداد گویشوران (گویشوران بومی و گویشورانی که با این زبان آشنا هستند)، تعداد گونه‌ها، خط، ادبیات، آداب و رسوم عامه، خلاصه‌ای از ویژگی‌های آوایی، ساختار دستوری و تعداد واژگان هر زبان به‌دست می‌دهد. افزون بر این، پژوهش‌هایی از محققان مختلف در کتاب ثبت شده‌اند که به دلیل حفظ آثار گران‌بهای فولکور، ارزشی ویژه دارند. آثاری چون متون فولکلور، ضبط‌های تحقیقاتی، نخستین کتاب الفبا (الفبای اولیه، دستور و واژه‌نامه‌ی این زبان‌ها) و نیز کتاب‌های علمی کلاسیک به این زبان‌ها.

زبان‌های اقلیتی که در این فرهنگ ثبت شده‌اند متعلق به خانواده‌های زبانی مختلف و از گروه‌ها و زیرگروه‌های متفاوت هستند. بعضی از زبان‌ها مثل یوکاگیری و نیوخی و کتی و یوگی جزو زبان‌های منفردند و برای آن‌ها خانواده‌ای مشخص نشده است. گروه زبان‌های ناخسکو – داغستان:  Nakhsko-Dagestanکه تا دو دهه‌ی پیش شامل گروه‌های زبانی آوارو- آندو- تسزکی: Ando-Avaro-Tsezski (آندیتسی، آرچینتسی، آخواختسی، باگوالینتسی: Bagvalinski[7] بژتینتسی، آگولی، باتلیختسی، گودوبرینتسی، گونزیبتسی، کاراتینتسی) بوده است. زبان‌های آبازینی و شاپسوگی متعلق به خانوادة آبخازو- آدیگسکی: Abkhazo-Adigski بوده‌اند.

از خانواده‌ی زبانی فینو- اویغوری: Finno-'Ugortsi دو گروه زبان اقلیت منشعب می‌شوند: گروه آبسکو- اویغوری Obsko-'Ugortsi شامل خانتی و مانسی؛ و گروه پری‌بالتیک – فینی: Pribaltik-Finntsi شامل وپسی، ود، ایدژورتسی، ساآمی. خانواده‌ی ساموییدی: Samadtsi شامل زبان‌های نیه‌نتسی، ینتسی، نگاناسانی، و سلکوپی. خانواده‌ی تنگوسو- منچوری: Tynguso-Manchyri شامل زبان‌های نانایتسی، نیه‌گیدالتسی، اوروکی، اوروچی، اودگایتسی، اولچی، یونی و یونکی. خانواده‌ی چوکوتکو- کامچاتکا: Chykotsko-Kamchatski شامل زبان‌های چوکچی، کریاکی، کرکی و آلیوتورتسی. خانواده‌ی تیورکسک: Tiorksi شامل زبان‌های کوماندینتسی، شورتسی، سویوتی، توفالاری، تلئوتی و چولیمتسی. خانواده‌ی اسکیمو- آلئوتی: 'Eskimo-Ale'yti شامل زبان‌های آلئوتی و زبان‌های اسکیمویی.

بسیاری از زبان‌های این فهرست تا قبل از انتشار در فهرست اقوام اقلیت در مجله‌ی فدراتسیا Federatsia ، در هیچ فهرستی ثبت نبوده‌اند از جمله زبان‌های آلیوتورتسی، آرچینتسی، ود، گینوختسی، گونزیبتسی، گودوبرینتسی، کرکی، تیندینتسی، سویوتی، یوگی و چند زبان دیگر. بعضی از زبان‌های حذف‌شده از فهرست‌ها نیز در مرز نابودی قرار داشته‌اند. مثلاً برمبنای اخبار جدید، تنها چند گویشور به زبان کرکی صحبت می‌کنند، یکی از افسانه‌هایی که به این زبان نوشته شده است با عبارتی نمادین پایان می‌یابد: «افسانه دیگر وجود ندارد». با کدام زبان افسانه‌ها را روایت کنیم؟ زبان در پیش چشمانمان خاموش می‌شود و به خاطرات می‌پیوندد. مانند زبان‌های یاتوی‌یاژی: Yatviyadji و پروسی: Prysi در کرانه‌های بالتیک، اسکیفی: Skifi و خازاری: Khazari در جنوب روسیه، کوتی: Kotti و کاماسینی: Kamasini و کویبالی: Koibali در سیبری.

آ. ای کیبریک[8] استاد دانشگاه مسکو با بررسی زبان‌های در حال نابودی در زبان شوروی، زبان‌های بیمار را بر روی نمودار بین دو مرز زبان‌های سالم و زبان‌های مرده قرار می‌دهد.

زبان‌های مرده		زبان‌های بیمار	زبان‌های سالم
	زبان‌های در حال نابودی

به‌گفته‌ی او هرچقدر که زبان به مرز زبان‌های مرده نزدیک‌تر باشد، بیش‌تر در معرض نابودی قرار دارد[9].

اقوام اقلیت روسیه، که زبانشان در کتاب سرخ ثبت شده است، جمعیتی حداکثر در حدود چندده‌هزار نفر دارند (زیر 50 هزار نفر)، بعضی نیز چندصد نفر، ده‌ها نفر و حتا کم‌تر از ده نفر. (تعداد گویشوران زبان نیه‌نتسی حدوداً 34190 نفر، کریاکی: 8942 نفر، اوروچی: 915 نفر، اوروکی: 190 نفر، یوگی: کم‌تر از 10 نفر هستند).

بر مبنای نظر کیبریک ، نیمی از زبان‌های مینیاتوری در بخش‌های ناامن از نظر زیستی قرار دارند. آن‌ها را می‌توان در 5 گروه قرار داد[10]. در گروه اول زبان‌های کرکی و یوگی (2-3 گویشور)، آلئوتی (10-15 گویشور). زبان‌های این گروه در مرز نابودی‌اند. در گروه دوم زبان‌های محتضر قراردارند، که باید فوراً به آن‌ها رسیدگی شود: اوروکی، ینتسی، نیه‌گیدالتسی، ایتلمنی، آدگایتسی. گروه سوم زبان‌هایی با بیماری سخت هستند: اسکیمو، یوکاگیری، آلیوتورتسی، نیوخی. در گروه پنجم زبان‌هایی با بیماری مزمن قرار دارند که در برابر نابودی پایداری می‌کنند و گویشوران آن‌ها سعی دارند که موفقیت‌های فرهنگی به زبان مادری داشته باشند: اوروچی، اولچی، نگاناسانی، سلکوپی، کتی. به زبان‌های گروه پنجم می‌توان زبان‌های بدون خط (درحال نابودی) را اضافه کرد. این زبان‌ها در میان اقوام کم جمعیت (در گفت‌وگوی معمولی و در میان خانواده) یا در میان اهالی یک روستا کاربرد روزمره دارند و بیش‌تر به اقوام قفقاز متعلق‌اند: آرچینتسی، گینوختسی، گونزیبتسی، گودوبرینتسی و چند زبان دیگر. می‌توانیم به آن‌ها زبان‌های خانواده‌ی فینو- اویغوری: Finno-'Ygortsi مثل ود و ایژورتسی را نیز اضافه کنیم.

برای زنده‌کردن، حفظ و توسعه‌ی گروه‌های زبانی نامبرده باید برنامه‌ی ویژه‌ای تنظیم شود. پژوهش‌های علمی، ضبط و نشر اطلاعات گردآمده پیرامون زبان‌هایی که احیای آن‌ها ناممکن است نیز ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

مسایل زبان- بوم‌شناختی و زنده‌کردن زبان اقلیت‌ها باید جزو مهم‌ترین وظایف دولتی فدراسیون روسیه و نیز جمهوری‌ها و رهبران فدراسیون‌هایی باشد که هنوز در محدوده‌ی آن‌ها اقوام مینیاتوری به زندگی ادامه می‌دهند[11]. در پنج سال گذشته در روسیه و دیگر نقاط جهان به مسئله‌ی حفظ و توسعه‌ی زبان‌های اقوام اصیل اقلیت، از دیدگاه علمی، توجه زیادی شده و حاصل آن کار بر روی پروژه‌های زیادی بوده است از جمله پروژه‌ی د. م. ناسیلوف[12] D. M. Nasilov در زمینه‌ی حفظ و توسعه‌ی زبان اقوام اقلیت سیبری و خاور دور، پروژه‌ی «مدرسه‌ی ملی»[13]؛ پروژه‌ی «زبان‌های داغستان»[14] ؛ پروژه‌ی ژاپنی حفظ و بازسازی زبان‌های اقوام کم‌جمعیت شمالی[15]، پروژة MGY (دانشگاه دولتی مسکو) «زبان‌های اقلیت اوراسیا Yevrazii»[16] . بررسی و برنامه‌ریزی چندجانبه‌ای نیز در زمینه‌ی سازوکار حقوقی و اجتماعی دفاع از اقوام اقلیت روسی صورت گرفته است[17]^و[18] . دوسال پیش از به‌پایان‌رسیدنِ دهه‌ی آمارگیری در سال 2002، سرشماری اهالی روسیه آغاز می‌شود. مجموعه‌ی اطلاعات سرشماری و پژوهش‌های زبان‌شناسان، قوم‌شناسان، آمارگیران و نیز متخصصان آموزشی بر روی این اطلاعات، امکان دست‌یابی به نتیجه‌ای درست درباره‌ی زبان و فرهنگ اقوام اصیل اقلیت را فراهم و به برنامه‌ریزی برای حفظ و توسعه‌ی زبان‌ها و فرهنگ‌ها، این ثروت ملی و نیز ثروت تمامی بشریت، کمک می‌کند. باشد که وصیت پوشکین را، که ازپسِ قرن‌ها و از راه زبان به ما می‌رسد، راهنمای خود قراردهیم.

در سرتاسر روسیه سخن از من خواهد بود

و با تمام وجود نام مرا بر زبان خواهند راند

نوادگانِ نامیِ اسلاو،فین، تونگوس وحشی

و کالمیک، که عاشق دشت‌هاست

                                                         آخرین شعر پوشکین

---

[1]. نگ: Osnoviye Zakonodatelstva Rossiskoi federatsii o pravovom statyse korenniki malochislennikh narodov [اصول‌ قانون فدراسیون روسیه درباره‌ی حق قانونی اقوام بومی کم‌جمعیت]. Proekt/"Aborigen", pridlodjeniye k gazete "federatsia", 22 iyoniya 1993. Ytochenniye svedeniya Goskomstata Rossii po dannim perepisi naseleniya 1989 g. نگ: chislennost naseleniya otdelnikh etnicheskikh grypp [تعداد جمعیت گروه‌های قومی مختلف]. M., 1992. نگ: nekotoriye ygochenniye danniye: Naseleniye Rossii. Ftoroi edjegodnii demograficheskii doklad [دومین گزارش جمعیت‌شناسی روسیه].//Evraziya, 7-8 (24-25). M.,1994.

[2]. نگ: قطعنامه‌ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تاریخ 21 دسامبر 1993. شماره‌ی 48-163.

[3]. Dokymentalnoe otradjeniye gosydarstvennoi politiki v bivshem SSSR I Rossii [اسناد انعکاس سیاست دولتی در شوروی سابق و در روسیه]. نگ: Natsionalnaya politika v Rossii [سیاست ملی در روسیه]. kn. 2. Zakonodatelniye akti [صورتمجلس‌های قانونی] 1917-1992. Materiyali k serii "Narodi I kyltyri" [سلسله‌مدارک اقوام و فرهنگ‌ها]. Bip. IX (Instityt etnologii I antropologii im. N. N. Miklykho-Maklaya). M., 1992.

[4]. Konventziya o korennikh narodakh, vedyshikh plemmenoi obraz djizni v nezavisimikh stranakh [قرارداد اقوام بومی و اقوامی که در کشورهای آزاد به شیوه‌های قبیله‌ای زندگی می‌کنند] (konvenziya No. 169 MOT), 1989. S. 1.

[5]. Zakon RSFSR "O yazikakh narodov RSFSR" [ (روسیه) درباره‌ی زبان‌های اقوام روسیه(RSFSR) قانون ]/Vedomosti Syezda narodnikh depytatov RSFSR i Verkhovnovo Soveta RSFSR, 1991. No. 50. نگ: Kommentarii k zakony o yazikakh narodov Rossiiskoi Federatzii [تبصره‌ی قانون مربوط به زبان‌های اقوام فدراسیون روسیه]. M., " Izvestiya", 1993: Neroznak V. P. yazik okhranyaetsiya zakonom [زبانِ زیر حمایت قانون]. //Rysskaya rech, No. 2. 1992. S. 3-5. [در همین شماره متنِ قانون زبان‌ها چاپ شده است.].

[6]. نگ: Osnoviye zakonodatelstva Rossisskoi Federatzii o pravovom starysekorennikh malochislennikh narodov [جزئیات قانون فدراسیون روسیه درباره‌ی حق اقوام اقلیت اصیل]. Proyekt/"Aborigen", prilodjeniye k gazete "Federatsia", 22 iyoniya 1993.

[7]. نام این زبان از فهرست جا افتاده ولی جزو مدخل‌های فرهنگ تعریف شده است.

[8]. Kibrik. A. E.

[9]. Ocherki po obshim I prikladnim voprosam yazikoznaniya [یادداشت‌هایی درباره‌ی مسائل عمومی و تجربی زبان]. M., 1992. S. 67-69.

[10]. همان: صص 71-79

[11]. اخیراً در زمینه‌ی حل مشکلات اقوام اقلیت مقاله‌ها و کتاب‌هایی چاپ می‌شوند که به حقوق ملیت‌ها، اقلیت‌ها و گروه‌های قومی می‌پردازند. نگ:

Statys malochislennikh narodov Rossii [قانون اقوام اقلیت روسی] (pravoviye akti I dokumenti) [مدارک مربوط به صورتمجلس‌های حقوقی]. M.,"yuridicheskaya literature" [ادبیات حقوقی], 1994; yazikoviye prava etnicheskikh menshinstv v sfere obrazovaniya. Sb. Materialov/Avt,. sost. 4. Per. G.V.Khruslov. M. 1994.

[12]. Malochislenniye narodi severa, sibiri I dalnevo vostoka. Problemi sokhraneniya u razvitiya yazikov. Sankt Peterburg, 1997.

[13]. Natsionalnaya shkola.Tunguso-Manchdjurskiye yaziki: isledovaniye I prepodavaniye. M: INPO, 1997.

[14]. Yaziki dagestana. Makhachkala-Moskva, 2000.

[15]. Northern Minority Languages. Problems of Survival. Ed. By Hiroshi Shoji and juha janhunen. Osaka, 1997.

[16]. Maliye yaziki Evrazii. Sotziolingvisticheskii aspect. M., MGY, 1997. نگ: Dyachkov M. B. Minoritarniye yaziki v poluetnicheskikh (mnogonatsionalnikh) gosudarstvakh [زبان‌های اقلیت در دولت‌های چندملیتی]. M.: INPO, 1996.

[17]. Abulatipov R. Malochislenniye narodi Rossi: gosudarstvenno-pravoviye mekhanizmi zashiti i razvitiya [اقوام اقلیت روسی: حق دولتی و مکانیزم دفاع و توسعه‌ی آن‌ها]. M.: Slaviyanskii diyalog, 1999.

[18]. Korenniye malochislenniye narodi Rossii na poroge xxi veka [اقوام اصیل اقلیت روسی در آستانه‌ی قرن 21]: problemi, perspektivi, prioriteti. Materiyali Vserossiiskovo kongressa. Moskva 3-5 dekabriya 1999 goda. Sankt-Peterburg: prosvesheniye, 2000.