معرفی کتاب: طایفه‌ی سرلک، شاخه‌ای کهن از ایل بختیاری
طایفه‌ی سرلک، شاخه‌ای کهن از ایل بختیاری. بازنگاری و تحلیلِ دویست سند نویافته از صفوی تا عصر حاضر. پژوهش رضا سرلک. مقدمه‌ی استاد جواد صفی‌نژاد. تهران: طهوری. 1388. 536صفحه
نویسنده‌ی کتاب با کنکاش در اسناد حفظ‌شده در خانواده‌های طایفه‌ی سرلک بختیاری، به بررسی تاریخ اجتماعی و اقتصادی این قوم در طول چهار قرن پرداخته است و با بازخوانی و بازنویسی دقیق و موشکافانه‌‌ی متونِ برجای‌مانده، مناسباتِ مردم‌شناختی منطقه را مورد بررسی قرار داده است.
تصاویر سندها و نمودارها و افزوده‌های پُرشمار، این اثر را تبدیل به مرجعی مستند کرده است تا گنجینه‌ای پُربها را در اختیار پژوهشگران قرار دهد. مؤلف، این اثر ارزشمند را به بختیاریان دلیر و میهن‌پرست تقدیم کرده است.
پایه و اساس تألیف این کتابِ خاص‌پسند، اسناد محفوظ در صندوقچه‌های نوادگان این طایفه است. به‌علاوه از طریق تحقیقات میدانی و سفر به بسیاری از روستاهای منطقه و گردآوردن اطلاعات از گفتار و شنیده‌های مردم و مراجعه به سنگِ قبر نوشته‌ها، اطلاعاتِ کتاب تکمیل شده، و از چندین سند موجود در مرکز اسناد کتابخانهی ملی ایران بهره گرفته شده است.
در صفحه‌ی 6 اسامی مناطق زیر نفوذ سرلک‌ها در نموداری دایره‌ای ثبت شده و موقعیت آن‌ها نسبت به هم نشان داده شده است. این مناطق عبارتند از: محلات، خمین، گلپایگان، خوانسار، الیگودرز، ازنا، کندر، جلال‌آباد، فهره، چمن‌سلطان، پرچل و سرلک.
در ابتدای کتاب (13)، پیش‌گفتار و تاریخ مُجملی از قوم بختیاری و طایفه‌ی سرلک برمبنای اسناد موجود آمده است:
"طایفه‌ی سرلک چهارلنگ بختیاری، شاخه‌ای از جامعه‌ی لُران است که در پهنه‌ی وسیعی از ایران پراکنده‌اند... وحدت جغرافیایی، تاریخ، زبان و فرهنگ مشترک، نظام ساخت درونی و رده‌بندی‌های اجتماعی، اقتصادی، متکی بر داوری سنتی و کوچ، زیربنای مشترکی برای استحکام این قوم بوده و بر یکپارچگی آن‌ها افزوده است".
سپس در پیش‌گفتاری به قلم جواد صفی‌نژاد (14 تا 31) لُرهای ایران معرفی شده‌اند و تقسیم‌بندی‌های لُر بزرگ و لُر کوچک، تقسیم‌بندی لُرها در زمان صفویه، وسعت قلمروهای لُرها، تقسیمات ایلی، واحدهای سنجش محلی (طول، وزن، زمین زراعی، سطح زمین‌های آبی، واحد پولی)، به‌کمک 5 نقشه، 2 نمودار، 13 جدول و یک شجره‌نامه شرح شده‌اند.
در پیش‌گفتار نویسنده (33 تا 38) نیز از محل و شیوه‌ی زندگی و چگونگی اقامت، چگونگی به‌دست‌آمدن اسناد تاریخی طایفه‌ی سرلک، تحلیل اجمالی اسناد سنتی چهارصدساله‌ی طایفه‌ی سرلک بختیاری، خط و سیاق اسناد، پشت‌نویسی اسناد و مُهرها تشریح شده‌اند.
در بخش یکم (39 تا 45)، که اشاره‌ای کوتاه به تاریخ و جغرافیای ایل بختیاری است، اوضاع تاریخی، بختیاریان سرلک در دوره‌ی صفوی، و وجه تسمیه‌ی چهارلنگ و هفت‌لنگ تشریح شده است. برای نمونه از کتاب ایران و قضیه‌ی ایران تألیف لرد کرزن ترجمه‌ی وحید مازندرانی آمده است:
"بنا بر شرح دیگر ارقام هفت و چهار مشعر بر میزان عدد و یاری‌ای بوده است که ایشان از سابق در کار ولایت می‌کرده‌اند، گروهی که صحرانشین و بیشتر در دره‌های عمیق زندگی می‌کرده‌اند چون زمین حاصلخیز نداشتند فقیرتر بودند به‌ناچار یک‌هفتم درآمد خود را به مالک یا دولت می‌دادند و گروهی که در دشت‌های مسطح زندگی می‌کردند و دارای زمین و کشت‌وزرع بودند از نظر مالی موقعیت بهتری داشتند یک‌چهارم درآمد را به مالک یا دولت می‌دادند بنابراین آن‌ها که یک‌هفتم می‌دادند به هفت‌لنگ مشهور شدند و آن‌ها که یک‌چهارم می‌دادند به چهارلنگ شناخته شدند".
بخش دوم (47 تا 78) به زندگی‌نامه‌ی برخی از بزرگان سرلک بختیاری اختصاص دارد ازجمله: جهانگیر خان بختیاری (میر جهانگیر)، خلیل خان پسر جهانگیر خان، و فرزندان او و دیگران، که در این میان وقایع تاریخی نیز شرح شده‌اند، ازجمله اعدام آقاخان به دستور و خط ناصرالدین شاه، و شکایت محمود خان فرزند آقاخان به ظل‌السلطان. انتهای این بخش مزیّن است به 16 عکس از این افراد و 3 عکس از محل زندگی برخی از آنان.
بخش سوم (79 تا 469) به چکیده (متن سند)، مشخصات، مشخصات کاغذ سند، نوع و شکل مُهر، و ویژگی‌های دیگری از اسناد اختصاص دارد.
احکام و فرامین
در زیر عنوان "چکیده‌ی حکم" به چندین ویژگی پرداخته می‌شود ازجمله: موضوع حکم، مشخصات کاغذ سند، اندازه‌ی فرمان، نوع خط، نوشته‌های مُهرها و متن حکم.
موضوع‌های گوناگون این احکام عبارتند از: بخشودگی مالیات، منصوب‌کردنِ اشخاص به سرکردگی طوایف، دستور اعدام، رسیدگی به عریضه‌ها، فرمان به اطاعت و حرف‌شنوی، مطالبات مالیاتی، رسیدگی به شکایت زوج‌ها، رسیدگی به صداق، صدور اجاره‌نامه، صدور حق امضا و درجه‌ی اجتهاد. 11 تصویر از متن این احکام، یکی ممهور به مُهرهایی، که شرح آن‌ها نیز رفته، ضمیمه‌ی احکام است.
عقدنامه‌ها
عقدنامه‌های این مجموعه، مانند سایر اسناد تاریخی، بیانگر نکات مهمی از تاریخ مردم زمان خود هستند و در تحقیقات مردم‌شناسی از جهات گوناگون قابل مطالعه و بررسی‌اند و گویای آداب و رسوم دوره‌ای خاص و بیانگر بخشی از شخصیت افراد در مقطعی از زمان هستند و تصویر روشنی از رفتار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی طایفه و نیز روند تطور و زندگی مردم به دست می‌دهند (97). به‌علاوه آن‌ها به خطی زیبا و با جملاتی دلنشین تقریر شده‌اند. از ویژگی‌های آن‌ها می‌توان نکات زیر را برشمرد:
- همه‌ی عقدنامه‌های اصل مُذَهَّب هستند و رونوشت‌ها غیر مُذهَّب.
- نیمی از آن‌ها دو عاقد دارند: عاقد ایجاب و عاقد قبول.
- در عقدنامه‌های اولیه تا 1300 قمری، قرآن جزو مهریه نیست ولی از 1300 ق به بعد، بلااستثنا، در هرکدام یک جلد قرآن مُذَهَّب جزو مهریه قید شده است.
- از ابتدا تا 1320 ق، غلام حبشی و جاریه‌ی حبشی، هر دو نفر به قیمت 40 تا 50 تومان در مهریه‌ی عقدنامه قید شده است و از این تاریخ به بعد دیده نمی‌شود.
- در تمامی عقدنامه‌ها پول نقد بین 20 تا 100 تومان و طلا بین 10 تا 100 مثقال ثبت شده است، بجز یکی از عقدنامه‌ها، که متعلق به 1286 قمری است و مهریه‌ی قیدشده در آن 1000 تومان است.
- در تمام عقدنامه‌ها، وسایل و لوازم زندگی مانند فرش، ظروف مسی، رختخواب و غلام و کنیز، که جزو جهیزیه‌اند، به‌عنوان مهریه در عقدنامه قید شده. که همه به عهده‌ی داماد بوده است. یکی از عقدنامه‌ها صورتِ جهیزیه‌ی مستقل دارد (115).
علاوه بر موارد بالا، اسامی و تعداد شهود و افرادی که مهریه را مُهر کرده‌اند نیز در چکیده‌ی این اسناد قید شده است. در این کتاب، مشخصات تذهیب عقدنامه و کاغذ عقدنامه نیز تشریح شده است.
جدول صفحات 116 و 117 دربردارنده‌ی مشخصات کامل اسامی و تاریخ و نوع عقدنامه و ریز مهریه‌ی 16 عقدنامه است. در ادامه نیز 18 تصویر از پشت و روی عقدنامه‌ها و یک صورت جهیزیه ضمیمه است.
اجاره‌بها
در چکیده‌ی این نوع سند، اسامی موجر، مستأجر و تاریخ و مورد اجاره و تعداد اشخاصی که سند را مُهر و امضا کرده‌اند، شکل مُهر و نام صاحبِ مُهر و مشخصات کاغذ و متن اجاره‌نامه ثبت شده است. 7 تصویرِ سند ضمیمه‌ی این بخش است.
استشهاد
درچکیده‌ی این اسناد موضوع درخواست استشهاد، تاریخ، شهود، مشخصات کاغذ سند و متن استشهاد آمده است. در این اسناد گاه متن اظهار نظر علما و معتمدین محل ثبت شده و 7 تصویر نیز ضمیمه‌ی این اسناد است.
موضوع این اسناد عبارت است از: درخواست از شاهدان عینی زدوخوردِ دزدها با افراد طایفه یا قریه، تعدی افراد به رعایا و زورگیری، درخواست از مردم روستا برای شهادت به این‌که زمین یا بخشی متعلق به روستاست، شهادت در مورد قتل، خیانت در امانت و غارت.
استفتا و شکایت
19 تصویر سند ضمیمه‌ی این بخش است.
تقسیم‌نامه
شامل تقسیم ماترک، تقسیم ارث، تقسیم املاک و اموال با 4 تصویر.
شکایت‌نامه
که گاه با جواب‌نامه‌هایی همراه است. 16 تصویر نیز ضمیمه‌ی این بخش است. یکی از تصویرهای این بخش، تصویرِ نشانی نامرئی در زمینه‌ی سند است که در اصل سند فقط با گرفتن کاغذ در مقابل نور قابل مشاهده است.
صلح‌نامه
با 12 تصویر سند.
وصیت‌نامه
با 4 تصویر سند.
وقف‌نامه
با 3 تصویر سند.
وکالت‌نامه
برای وصول گندم، ارثیه، مهریه، حق مالکیت و حق شرعی، نظارت بر اموال منقول و غیرمنقول. 8 تصویر سند ضمیمه‌ی این بخش است.
قباله‌ی خرید و فروش ملک
شامل 77 سند. تعداد زیاد این نوع سند نشان‌دهنده‌ی این است که حفظ قباله‌های خرید و فروش از اهمیت بیشتری نسبت به سندهای دیگر برخوردار بوده است.
برخی از این قباله‌ها به صورت طومار است و تصویر آن‌ها گاه 7 صفحه (هفت تصویر) را به خود اختصاص داده است. این بخش مزین به 91 تصویر از این قباله‌هاست.
در ادامه‌ی این قسمت، اسناد مربوط به خرید و فروش ملک در دوره‌ی پهلوی اول ارائه شده‌اند، که همگی در کاغذهایی با سربرگ وزارت عدلیه ثبت شده‌اند و مربوط به سال‌های پس‌از 1307 شمسی‌اند، یعنی زمانی که اداره‌ی ثبت اسناد و املاک تأسیس شد و نگهداری، ثبت و ضبط اسناد ملکی، ازقبیل خرید و فروش و اجاره و رهن و صلح و نظیر این‌ها را به عهده گرفت و تغییرات بسیاری در اصطلاحات فقهی، قضایی، سنتی و تبدیل عبارات دشوار و دور از ذهن عربی به‌وجود آورد (418). این بخش نیز 8 تصویر سند را در خود دارد.
در ادامه (433) پس‌از شرح مختصری از چگونگی پرداخت مالیات توسط ایل بختیاری، ترجمه‌ی طومار مالیاتی طایفه‌ی سرلک در سال 1291 ق، که توسط استاد صفی‌نژاد از خط سیاق برگردانده شده، به‌همراه تصویر آن، که 7 صفحه (445 تا 451) را به خود اختصاص داده، آمده است.
نامه‌های شخصی
13 نامه‌ی شخصی و 16 تصویر از آن‌ها پایان‌دهنده‌ی بخش سوم است.
بخش چهارم به نمایه‌ها اختصاص دارد. شامل:
- شجره‌نامه (473 تا 480)، که توضیح و تصویر شجره‌نامه‌ای چهارصدساله نیز در 6 صفحه (474 تا 479) در آن جای گرفته است.
- نسب‌نامه‌ی مردان و زنان طایفه‌ی سرلک بختیاری چهارلنگ، که به اعتبار شجره‌نامه‌ها و مدارک موجود خانوادگی به ترتیبِ الفبای نام کوچک در جدولی در 23 صفحه (482 تا 504) تنظیم شده است.
مطالبی که در زیر فهرست شده‌اند، در انتهای کتاب آمده‌اند و پایان‌بخش و تکمیل‌کننده‌ی مطالب کتاب هستند:
- تحمیدیه و خطبه‌های آغازین.
- صورت اسامی روحانیان و حکام شرع به ترتیبِ الفبای نام کوچک.
- القاب و اصطلاحات، شامل القاب بانوان و آقایان و روحانیان، القاب سلطنتی و درباریان، القاب افراد متوفی، واژه‌های تواضع و فروتنی، واژه‌ها و اصطلاحات متفرقه.
- جدول سجع مُهرها در دو صفحه (518 و 519)
- واحد پول در 4 قرن اخیر.
- اسامی روستاهایی که در اسناد طایفه‌ی سرلک بختیاری آمده است.
- جدول بسامد نام‌هایی که در نمایه‌ی اشخاص آمده است و نمایه‌ی اشخاص.
علاوه بر همه‌ی مطالب یادشده، ضمیمه‌ای خارج از کتاب، شامل 9 تابلوی رنگی زیبا از این اسناد که بر کاغذ گلاسه‌ی مرغوب چاپ شده‌اند و 2 طومار، یکی رنگی و یکی سیاه و سفید، بر جذابیت این اثر می‌افزایند.
کتاب و تصاویر در قابی شایسته ارائه شده است و دست‌مایه‌ای است کاربردی برای پژوهشگرانِ حوزه‌ی مردم‌شناسی و علاقه‌مندانِ تاریخ اقوامِ سرزمین ایران.
پروانه فخام‌زاده
1393